مرکز مطالعاتی تبریز یک سایت دیگر با وردپرس فارسی
ایران‌دا یاشانان سیاسی و توپلومسال گلیشمه‌لر مدرن ایران تاریخینین اؤنملی بیر دؤنمدن گئچمکده اولدوغونو و ایران‌ین یئنی بیر آشامایا (مرحله‌یه) آیاق باسدیغینی گؤسترمکده‌دیر. ایران‌دا یاشانانلار و دؤلت ایله توپلوم آراسینداکی ایلیشگی‌نین گلدیگی نقطه بو جغرافیانین بؤیوک بیر اولاسیلیقلا (احتمال ایله) اؤنوموزده‌کی آیلار و بلکه ده بیر نئچه ایلده داها اؤنملی آنلار (لحظه‌لر) و گونلره تانیقلیلق (شاهدلیق) ائده‌جه‌گینی گؤسترمکده‌دیر. هم ایران هم ده بؤلگه تاریخی آچیسیندان أن قدیم اویقارلیقلاردان (مدنیتلردن) بیری اولان و مدرن ایران تاریخینده ده اؤزونه مخصوص آغیرلیغی و ائتگیسی اولان گونئی آذربایجان تورکلرینین بیر آذربایجانلی و تورک اولاراق میللی یاشامینا نئجه دوام ائده‌بیله‌جه‌گی، اصلینده اؤزونو بیر میللت اولاراق گؤرمه‌یی ترجیح ائده‌جک می؟ بیر میللت اولاراق واراولماغی ترجیح ائتمه‌سی گونئی آذربایجانلی تورک انسانینا نه‌لر وئره‌بیله‌جه‌کدیر؟ نه‌دن بیر میللت اولماق اوچون چتینلیکلر و آجیلاری گؤزه آلمالیدیر؟ سورولاری یانیتلانماسی (جوابلانماسی) گرکن اؤنملی سورولار ایچینده یئر آلیر. چونکو بو تمل سورولارا یانیت وئریلدیکدن سونرا گونئی آذربایجان توپلوموندا اؤز آذربایجانلی و تورک کیملیگینه سایقی دویان و باشقالاری طرفیندن ده سایقی دویولماسینی ایسته‌ین انسانلار و گونئی آذربایجان میللی حرکتی داها شفاف بیر ذهن ایله سیاسی ائیله‌مینی (عملینی) اورتایا قویابیلر. بو یازیدا گونئی آذربایجان تورکلرینین بیر ذهنیت و دونیایا باخیش آچیسی اولاراق فارس اوستنجی ذهنیتیندن قورتولماسی و میللی اؤزگورلوک مجادله‌سی آراسینداکی ایلیشگی و قارشیلیقلی ائتکیله‌شیم اوزه‌رینده دوشونسل (فکری) بیر بحث آپاریلمیشدیر.
بیر اَزَن اولاراق فارس اوستنجیلیگی و بیر اَزیلن اولاراق گونئی آذربایجان تورکلوگو
ایران‌دا دؤلت ایله توپلوم آراسینداکی ایلیشگی، آیدینلار آراسینداکی دارتیشمالار و توپلومسال یاشامداکی انسانلار آراسینداکی ارتباطلار ایران‌ین سیاسی، کولتورل و توپلومسال فضاسیندا بیر فارس اوستونلوگو گرچه‌یی‌نین اولدوغونو گؤسترمکده‌دیر. بو فارس اوستونلوگو ساده‌جه اسلام جمهوریتی رژیمی‌نین ماهیتینه محدود دگیل و پهلوی دؤنمینده دؤلت گوجونه اولاشاراق مدرن ایران تاریخینین اؤنملی بیر پارچاسی اولموشدور. مدرن ایران تاریخینی اؤنملی اؤلچوده اؤزونه مشغول ائدن بو فارس اوستونلوگونون تملینده فارس ائتنیگی‌نین اوستنجیلیگی یاتماقدادیر و بو سببله هم بیر سیاسی رژیم اولاراق اسلام جمهوریتی‌نین دؤلت ماهیتینده، هم مرکزیتچی دوشونجه‌یه صاحب اولان رژیم مخالفلرینده هم ده هر ایکیسیندن فاصله‌لی دورماغا چالیشان و ساده‌جه آیدین دوشونورلوک چرچئوه‌سینده اؤزونو تعریف ائدن چالیشان آیدینلار ایچینده آچیق و بارز بیر بیچیمده اؤزونو گؤسترمکده‌دیر. بو فارس اوستنجیلیگی بیر ذهنیت اولاراق ایران جغرافیاسیندا یاشایانلار و حتی بؤلگه و دنیا ایله ایلیشگیلرینی دوزه‌نلمه‌یه چالیشیرکن فارس ائتنیگی و بو ائتنیگه عائد اولان تاریخ، کولتور و کیملیگه اوستونلوک تانیرکن بیر اَزَن ذهنیت اولاراق وارلیغینا آنلام وئرمکده‌دیر. فارس اوستنجیلیگی ذهنیتینین داشیییجیلاری ساده‌جه فارس ائتنیگی ایله ائش (برابر) توتولمادیغی کیمی تورک، عرب، کورد و بلوچ کیمی فارس اولمایان ائتنیک و میللیته منسوب بعضی انسانلارین فارس اوستنجیلیگی ذهنیتینین داشیییجیلاری اولدوغو دا بیر گرچکدیر. باشقا بیر سؤزله فارس اوستنجیلیگی هر شئیدن اؤنجه اؤنجه بیر ذهنیت مسئله‌سی‌دیر و بو اوستنجی ذهنیت فارس ائتنیگینی ایران‌دا اَزَن و باشقا ائتنیکلری اَزیلن قونومونا گتیرمیشدیر. بو باغلامدا چاغداش ایران تاریخینده اؤزه‌للیکله پهلوی‌لرین اقتدارا گلمه‌سیندن گونوموزه قدر گلن تاریخی سوره‌جده ایران‌دا ایران-گونئی آذربایجان یا دا فارس-تورک ایلیشگیلریندن سؤز ائدیلدیگی زامان اَزَن-اَزیلن ایلیشگیسی‌نین سؤزقونوسو اولدوغو ادعا ائدیله‌بیلر. سون یوز ایلده یعنی ایران‌ین رسمی تاریخ یازیمیندا اؤلکه‌نین مرکزیتچی اولماق آنلامیندا مدرن بیر اولوس-دؤلته گئچدیغی سوره‌ده بیر سیاسی سیستم اولاراق مرکزی دؤلت گوجونه حاکم اولان پهلوی پادشاهلیغی و اسلام جمهوریتی رژیملری‌نین دؤلت فلسفه‌سی‌نین گونئی آذربایجان تورکلرینین کیملیگی، تاریخی، کولتورو و گئنل اولاراق انسانی واراولوشونا باخیش آچیسی هم بیرئیسل (فردی) و هم توپلومسال اولاراق گونئی آذربایجان تورکونو دگرسیزلشدیریب چئشیدلی آدلار، باشلیقلار و توجیح‌لر آلتیندا دامقالاییب اؤته‌کیلشدیرمک اولموشدور. بو دامقالایاراق اؤته‌کیلشدیرمه‌نین گونئی آذربایجان انسانی و توپلومو اوزه‌رینده چئشیدلی ائتگیلری اولوب فرقلی بیرئیسل (فردی) و توپلومسال سونوجلارا یول آچیبدیر. فارس اوستنجیلیگینین گونئی آذربایجانی بیر ملت اولاراق آشاغیلایاراق و آشاغیلیق حیسسینه قاپیلمایا یول آچان فرقلی دامقالار آلتیندا دگرسیزلشدیرمه‌سینین ایلک و بلکه ده أن اؤنملی سونوجو گونئی آذربایجان تورکلرینین بیر میللت اولاراق اؤزدوشونومسه‌للیک (self-reflection) استعدادینی الیندن آلماسی اولدو. بو معنوی یوخسونلاشدیرما سونوجوندا بیرچوخ گونئی آذربایجان تورکو اوستونده هیچ بیر زورلاما اولمادان و بعضاً ده ایسته‌یه‌رک ذوق و هیجانلا اؤز اؤزلوگوندن قاچیب فارس اؤته‌کیسینین کیملیگینده اؤزونو دوشونمه‌گی و اؤزونه کیملیک تاپماغی ترجیح ائتمیشدیر و هله ده گونئی آذربایجان توپلومونون دقته آلیناجاق بیر بؤلومو اؤزونو ایچسَل اولاراق دوشونمک یئرینه بو اؤزگه اؤته‌کیسینده اؤزونو تاپماغا چالیشماغا دوام ائدیر. بو دا بیر میللت اولاراق واراولمانین و میللی بیر اویانیش و مجادله‌نین اؤنونده‌کی بلکه ده أن اؤنملی معنوی مانعدیر. بوردا اؤزدوشونومسه‌للیک یئتنه‌گینی یئنیدن قازانماق و اؤزونون جمعی اؤزلوگونو یئنیدن دریندن دوشونمک ساده‌جه بیر سیاسی مسئله یعنی دؤلت و سیاسی رژیملرله ایلیشگی شکلینه سینیرلی اولان بیر مسئله دگیل و قارماشیق بیر توپلومسال، سیاسی و تاریخی ایلیشگیلرین سونوجو اولاراق گرچکلشه‌بیلر. بونون دا گرچکلشمه‌سی اوچون توپلومسال بیر دئوریمه احتیاج واردیر. گونئی آذربایجان توپلومونون اؤزدوشونومسه‌للیک یئتنه‌گینی الیندن آلان بوتون توپلومسال و سیاسی قوشوللار و ایلیشگیلر دئوریمجی بیر منطق و سورج ایله یوخ ائدیلدیگی حالدا گونئی آذربایجان توپلومو بیر میللت اولاراق جمعی دگرسیزلیقدن قورتولما شانسی اولاجاقدیر. یوخسا اَزیلمه‌نین بیر اؤن‌قوشولو (اؤن‌شرطی) اولان اؤزدوشونومسه‌للیک یئتنه‌کسیزلیگی یئنیدن فرقلی قیلیق و بیچیملرده یئنیدن اورتایا چیخاجاقدیر. آذربایجان‌ین داهی شاعیری خلیل رضا اولوتورک‌‌ون دئگیمی ایله “بو داغیلمیش؛ داغیلمالیدیر. یئنی بیر جمعیت یارانمالی‌دیر”. اگر خلیل رضا اولوتورک‌‌ون بو سؤزو اؤنجه دوشونسل آردیندان توپلومسال و سیاسال اولاراق آنلام تاپابیلرسه اؤزدوشونومسه‌للیک یئتنه‌گی یئنیدن قازانیلابیلینیر.
اؤزدوشونومسه‌للیک یئتنه‌گیندن یوخسون بیر توپلومون بیرئیلرینده اؤز کیملیگینه یؤنه‌لیک باخیش آچیسیندا گؤرونن یایقین بیر داورانیش بیچیمی اؤته‌کیسینی اوستون گؤره‌رک اؤز اؤزلوگونو خور گؤرمک خسته‌لیگیدیر. بوگون اگر گونئی آذربایجان جغرافیاسیندا هله ائله انسانلار واردیر کی اؤزونو تورک گؤرمکدن چکینیب، فارس مدنیتینین اوستونلوگونه کؤنول وئره‌رک فارس میللی وارلیغینین خدمتینده اولماغی و اؤز میللی کیملیگی قونوسوندا بیلینجسیز قالماغی ترجیح ائدیر، بو هر شئیدن چوخ اؤزدوشونومسه‌للیکسیزلیغین یول آچدیغی اؤزگورلوکدن قورخماق خسته‌لیگیدیر. باشقا بیر سؤزله، اؤزونو تانیماق و اؤزلوگونه ساریلماق توپلوملار و انسانلارین اؤزگورلشمه‌سی اوچون أن اؤنملی و بیرینجی آددیم اولمانین یانیندا اؤته‌کیسینده اَریمک اؤزگور اولماقدان قورخمانین أن اؤنملی نده‌نی‌دیر. تاریخده اؤز میللی وارلیقلارینی قالارغی ائدن توپلوملارین میللی موجادیله‌سی اینجه‌لیگینده گؤزه چارپان بیرینجی خصوص، هر شئیدن اؤنجه و هر شئیین آلت‌یاپیسی (زیرساختی) اولاراق اؤزلرینین اؤزلوگونو دوشونه‌رک اؤزگورلشمه‌نین بیلینجینه وارمالاری و اوندان سونرا آچیق بیر دیل و یوکسک بیر سَس ایله یاشادیقلاری قوشوللاری انتقاد ائتمه‌لری اولموشدور. باشقا بیر سؤزله، اؤزگورلشمه، بیر مجادله سوره‌جی اولدغو قدر بیر توپلومون اؤز اؤزلوگونه یؤنه‌لیک بیر بیلینج مسئله‌سی ده اولموشدور. بیلینجلنمه ایسه اؤزگورلشمه‌نین اؤن‌قوشولو و باشی آشاغی و اَزیک یاشاماقدان قورتولمانین اولمازسا اولمازی ساییلماقدادیر.
گونئی آذربایجان توپلوموندا بیر بیلینجلنمه سوره‌جی اولاراق اؤزگورلشمه مجادلهسینین بیرینجی آشاماسیندا (مرحله‌سینده) گونئی آذربایجانلیلارین تورک سویونا منسوب بیر میللت اولدوغونا و اسکی بیر تاریخ و مدنیته صاحب اولان دنیا تورکلوگونون بیر پارچاسی اولدوغو بیلینجینه وارماق، بو بیلینج قونوسوندا گرچک بیلگیلره صاحب اولماق و بیلگییه دایالی بیلینج ایله دنیایا باخماغی ایچسَللشدیررک آذربایجان وطنی و تورک کیملیگی بیلینجی ایله اؤز کیملیگینی تانیملاماق (تعریف ائتمک) گلمکده‌دیر. بو بیلینجلنمه ایله گونئی آذربایجان توپلومو، فارس اوستنجیلیگینین کولتورل، سیاسی و توپلومسال باسقیلاری قارشیسیندا بیر مدنی دیره‌نیش سرگیله‌ییب اؤزگورلشمه‌نین ایلک آددیمینی آتابیلر. بو مدنی دیره‌نیشین سرگیله‌دیگی داورانیش و ایشله‌تدیگی دیل ایسه هر شئیدن اؤنجه آچیق، شفاف، آیدین و کسگین بیر داورانیش و دیل اولمالیدیر. یوخسا اؤزونو سانسورله‌یه‌رک سؤزجوکلرین آرخاسیندا یا دا سطیرلر آراسیندا گیزله‌نه‌رک سؤز دئمه‌یه چالیشماق بیر قورتولوش و اؤزگورلوک یولو و یؤنتمی اولمادیغی کیمی ساده‌جه اَزیکلیگین بیر تظاهورو اولور.
گونئی آذربایجان توپلومو، آچیق و شفاف بیر دیل ایله فارس اوستنجیلیگی ذهنیتی طرفیندن اَزیلدیگینی و آشاغیلاناراق اَزیک یاشاما محکوم بوراخیلماق ایسته‌نیلدیگی گرچه‌یینی سؤیله‌مکله و تک قورتولوش یولونون بو آشاغیلانمایا یول آچان بوتون سیاسال و توپلومسال گوجلر و مکانیزمالارین یوخ اولماسی اولدوغونو دیله گتیرمکله اؤزگورلشمه سوره‌جینه آیاق باسمیش اولور. فقط بو سؤیلمسل یؤنتم یئرینه امتیازسیز توپلولوقلار، آزینلیقلار و چئوره گروهلارین پیسخولوژیسنه اویقون اولان آزینلیق طلبرلرینه سینیرلی بیر چرچئوه‌ده حرکت ائتمه‌گی و ساده‌جه سینیرلی ایستکلرله اورتادا اولماغی ترجیح ائدرسه، رئال و راسیونال اولاراق گؤردوگو آماجلارا اولاشمایاجاغی کیمی دئوریمجی مجادله ده سونوجسوز قالار. باشقا بیر سؤزله، اؤزونو اسکی بیر مدنیته صاحیب تورک اولوسونون بیر پارچاسی و اؤز میللی وارلیغینی آذربایجان وطنی آنلاییشی ایله اؤزدَش گؤرمه‌ییب ایران ایچینده آزینلیق ایستکلرینه اولاشان بیر چئوره گروهو اولاراق آلقیلاییب حرکت ائدرسه، گیزلی بیر آشاغیلانمیشلیق و آسیمیلاسیون سوره‌جینده یاشایان بیرئی و توپلولوق کیمی اَزن اولاراق فارس اوستنجیلیگی قارشیسیندا مجادله روحو و معنویتینه صاحب آکتور (بازیگر) اولاماز و ساده‌جه اؤز اؤزونو اقناع ائتمک یا دا آلداتماق اوچون چئشیدلی سؤیلملره ساریلار و بئله‌جه میللی مجادله‌سی سونوجسوز قالاراق تاریخ صفحه‌سینده ایسته‌دیگی یئرینی آلاماز. آزینلیق و قومیت حاقلارینا وورقو یاپاراق بونو بللی بیر چرچئوه‌نین اؤته‌سینه گئچمه‌سینه اذن وئرمه‌مک، اصلینده باغیمسیزلیق یا دا میللی دیل و کولتوره دایالی اؤزرکلیک (خودمختارلیق) حاققینی رادیکالیزه ائدرک رد ائتمه‌سینی ساغلاماقلا فارس اوستنجیلیگی مرکزچی دگرلری (ارزش‌لری) رمانتیزه ائدرک فارس اوستنجیلیگینه خدمت ائتمک آنلامینا گلیر.
میللی بیلینجلنمه، میللی فاعیللیغی قاچینیلماز قیلماقدادیر. بیلینجلنمه ائیلمده (عملده) اؤزونو گؤسده‌رَرک بیر میللتین میللی واراولوشو اؤز میللی شعورو ایله آنلام تاپار. بورداکی اؤنملی اولان مسئله عینی اؤگه‌لر (عنصرلار) اولان دیلدن داها چوخ ذهنی اؤگه‌لر و ذهنیت مسئله‌سی‌دیر. یعنی تورکجه دانیشمالارینا رغماً فارس اوستنجیلیگی ذهنیتینه تسلیم اولانلار گونئی آذربایجان تورک میللی شعورو ائشیگینده قالدیقلاری کیمی تورکلوگو ایچسَللشدیریب بو یؤنده جمعی عملده بولونانلار میللی قاورامی ایچینده یئر آلیرلار. باشقا بیر سؤزله، میللی بیر ایده‌آلا اینانماق و میللی آدانمیشلیق میللت اولاراق اَزیلمیشلیکدن قورتولمانین أن تمل اؤن‌قوشولودور. ایچیندن داغیلمیش بیر توپلومسال و سیاسال دوزه‌نی داغیتماق یئنی اولانی یارادماق جسارتی اولمادان امکانسیزدیر. آجیلار، مجادله و مبارزه‌یه دؤنوشمه‌دیگی سوره‌جه ساده‌جه آجیناجاقلی انسانلار یارادار. آجیلاردان قالخان مجادله دویقوسو ایسه ایلک اؤنجه بئیینلرده باشلار. میللی آجیلار اَزنه قارشی بیر مجادله‌یه چئوریلمکله بیر میللت اؤز گرچک اؤزو ایله اوزلشه‌بیلر. بو اوزلشمه ایله یا اؤز میللی اؤزلوگونون اؤز سؤزونو دئمک اوچون دؤلت گوجو و اقتدارینا اولاشاراق باشاری قازانیلار و بئله‌جه میللی اؤزلوگون بقاسی تضمین ائدیلر یا دا اَزیلن طرف اولاراق اَزنین باسقیلاری آلتیندا اَزیک بیر یاشام دوام ائتدیرمکدن باشقا بیر یول قالماز.
ایران‌ین کؤکلو بیر دگیشیمه سرعتله گئتدیگی بوگونلرده گونئی آذربایجان تورکلوگونون اؤزونو آزینلیق اولاراق گؤروب فارس اوستنجی ذهنیت یا دا هرهانسی بیر گوجدن حق ایسته‌مه‌سی، آرسیز بیر یالواریش ایکن میللی بیر ایده‌آله اینانماق، آدانماق و ایچسَللشدیرمک فارس اوستنجی ذهنیتینین میللتیمیزین الیندن آلدیغی حیثیت دویقوسونو یئنیدن قازانماسیدیر. بو اؤزونو آزینلیق اولاراق بللی چرچئوه‌لر ایچینه سوخماق و بو چرچئوه‌لرین چیزدیگی سوره‌جلرده حرکت ائتمک مجبوریتیندن قورتولماق اؤزگور اولماق قورخوسوندان دا قورتولماق آنلامینا گلمکده‌دیر. اؤزگورلشمه قورخوسونو اوستوندن آتماق بؤیوک بیر حاقسیزلیغا اوغرامانین و بو حاقسیزلیقدان قورتولماغا اینانمانین بیلینجینه وارماق دئمکدیر. فارس اوستنجیلیگین قربانی اولماق بیلینجینه وارماق، گونئی آذربایجان تورکلرینی بیر میللت اولاراق بؤلگه و دنیادا دگیشن دنگه‌لر و اولوشان یئنی قوشوللار و تاریخسل سوره‌جلرده رول اویناماسینا امکان ساغلایار. بوردا اؤزگورلشمه دئمک، اؤزللیکله ده میللی بیر اؤزگورلوک سیرادان توپلومسال اؤزگورلوکلرین اؤته‌سینده باغیمسیز بیر اؤزبیلینجدیر. دنیاداکی اَزیلمیش، آشاغیلانمیش، حتی کؤله‌لشدیریلمیش بیرچوخ انسان و میللت کیمی گونئی آذربایجان تورکلرینین بؤیوک بیر بؤلومونون أن تمل سورونو بلیرسیز بیر گله‌جه‌گین یارادابیله‌جه‌گی ریسکلر اوچون بیلینجسیز بیر شکیلده اؤزگورلوکدن قورخماسیدیر. بو قورخودان یعنی اؤزگور اولما قورخوسوندان قورتولماق ساده‌جه بؤیوک ایده‌آللر اوچون فداکارلیق ائده‌بیله‌جک میللی بیر اؤزبیلینجین اولوشماسی ایله گرچکلشه‌بیلر.
انسانلیق تاریخی، انسانلار اوچون بیرئیسل (فردی) آنلامدا انسانلاشما یعنی انسان اولاراق دوغولدوقلاری اوچون بیر سیرا حاقلاری قازانماق مجادله‌سی و توپلوملار اوچون گوج مجادله‌سی تاریخی اولموشدور. انسانلاری انسان اولاراق باشقا دنیوی وارلیقلاردان فرقی هئچ شبهه‌سیز انسانلاشما اوچون اَزن اؤته‌کینین سؤمورو، باسقی و عدالتسیزلیگینه قارشی اؤزگورلوک و عدالت اؤزلمی ایله مجادله ائتمه‌سی و بو مجادله‌نین تک باشینا دگیل بیز و دوغما گؤردوگو انسانلارلا بیرلیکده اونلار و اؤته‌کی اولاراق گؤردوگو اؤزگه‌لره قارشی وئرمه‌سی اولموشدور. بو انسانلاشما و گوج مجادله‌سی اَزیلن بیر میللت اولاراق اؤز انسانینی انسانلاشدیرمایا چالیشیرکن اَزنین ده اَزمک گوجونو الیندن آلماقلا بللی بیر اخلاقی ایلکه‌لره گتیریب بیر آنلامی ایله اونون دا میللت اویه‌لرینی انسانلاشدیرما مجادله‌سی اولور. مشهور برزیللی دوشونور پائولو فریره‌نین جمله‌لری ایله دئمک ایسته‌سک اَزیلنلرین بؤیوک انسانی و تاریخی گؤرَوی اؤزلرینی و عینی زاماندا اَزنلرینی اؤزگورلشدیرمکدیر (پائولو فریره‌نین بو قونوداکی دوشونجه‌لری اوچون باخین: اَزیلنلرین پئداقوژیسی. چئویرن: خطاط اوغلو، دیلَک، اؤزبک، اِرول. استانبول: آیرینتی یایینلاری). اَزنلرین تاریخ بویونجا أن بؤیوک گوجو و سیلاحی اَزیله‌نین قورخولار ایچینده اَزیک بیر یاشاما دوام ائتمه‌گه مجبوریتده باشقا چاره‌لرینین اولمادیغینا اینانمالاری اولموشدور. اَزیله‌نین اؤزگورلشمه‌سینین أن بؤیوک مانعی ایسه اَزندن گؤنلو گئنیش اولماسینی ایسته‌مه‌سی اولموشدور. حال بوکی دنیا تاریخینده اؤزگورله‌شن میللتلرین أن بؤیوک اؤزگورلشدیریجی سیلاحی اَزنین گؤنلو گئنیش اولما نمایشی و گؤستریسینی رد ائتمه‌سی و آچیق بیر دیل ایله اَزنه میدان اوخویاراق اؤز معکوس طالعینی دگیشدیرمه‌گه چالیشماسی و انسانی و میللی واراولوشونو یئنیدن قازانا بیله‌جه‌گینه اینانماسی اولموشدور. اَزیکلیک و آشاغیلانمیشلیق دویقوسوندان قورتولوب یئنی بیر دنیا، یئنی بیر دوزَن (نظم) و یئنی بیر دوروم یارادماق اوچون أن تمل اؤن‌قوشول اَزیلمه و آشاغیلانما دورومونا یول آچان سوره‌جین نده‌نلرینی ائلشدیرل (انتقادی) بیر باخیش آچیسی ایله دارتیشماقدیر. گونئی آذربایجان تورکلری آچیسیندان بو باغلامدا دارتیشیلماسی گرکن أن اؤنملی سورو، نه اولدو کی ایران‌ین مرکزیتچی بیر دؤلته گئچدیغی دؤنمده گونئی آذربایجان تورکلری فارس اوستنجی ذهنیته تسلیم اولدولار و اَزیلن میللت قونومونا (موقعیتینه) دوشدولر؟ سوروسودور.
میللی اؤزگورلوک دویقوسو، بیرئیلرین (فردلرین) اؤز ایچینده اؤزگورلشمه قورخوسوندان قورتولان و بو دویقویو بیر جمعی اؤزلم شکلینده دویقوداش اولاراق گؤردوگو باشقا انسانلارلا پایلاشابیلن بیر جمعی دویقودور. بو جمعی دویقونون اولوشماسی ایله بیرآرادا فیزیکی اولاراق یاشایان انسانلار قارشیلیقلی گوون و معنوی دایانیشما (همبستگی) ایچینده یاشاماغی ترجیح ائدرکن اؤزگور بیر میللت اولاراق واراولمانین یاراداجاغی جمعی حیثیت و شرف دویقوسو ایله یاشاماغی ترجیح ائتمیش اولورلار.
اَزیلن بیر میللت اؤزو اوچون واراولمایان و باشقا میللتلر اوچون فداکارلیق ائدن بیر میللتدیر. گونئی آذربایجان تاریخی ایله ایلگیلی ایله‌ری سوروله‌بیله‌جک اؤنملی انتقادلاردان بیری ایستر اورتاچاغدا ایسترسه ده مدرن چاغدا اولسون اؤزوندن چوخ فارس میللتینین خدمتینده اولموش و ایران اوچون فداکارلیق ائدرک اؤزونو اَزیک بیر یاشاما محکوم ائتمیشدیر. گونئی آذربایجان میللی حرکتی‌نین تمل فلسفه‌سی بو اَزیک یاشاما بیر باش‌قالدیری و گونئی آذربایجان تاریخینه بو انتقادی باخیشین منیمسَنمه‌سی اولموشدور. گونئی آذربایجان میللی حرکتی‌نین قبول ائدیلمیش بیر ایلکه‌سی بو اَزیک یاشامادان قوروتولماق اوچون میللی اؤزگورلوگون ایچسَللشدیریلمه‌سی‌نین قاچینلماز اولدوغودور. میللی اؤزگورلوگون ایچسَللشدیرمه‌سی ایسه سانجیلی بیر یئنیدن دوغولماقدیر. بو میللی مجادله‌نین نهایی آماجی اؤز میللی وارلیغینی دؤلت گوجونه اولاشادیراراق ابدیلشمه‌سینی ساغلاماقدان باشقا بیر ایده‌آل اولورسا اوتادوغونون بو قارماشیق دؤنمینده چوخ آز بیر احتمال ایله بحراندان چیخابیله‌جکدیر. آما دؤلت گوجونو اَلده ائتمک و دؤلت اولمانین قوتساللیغی وازگئچیلمز بیر آماجا دؤنوشورسه گونئی آذربایجان توپلومو میللی بیر شرف و حیثیت ایله وارلیغینی دوام ائتدیره‌بیلمه شانسینی قازاناجاقدیر و بو بحرانلی دؤنمده ایلکه‌لی میللی بیر دوروشلا بحراندان چیخابیله‌جکدیر.
اَزَن و اَزیلن میللتلرین ایلیشگی بیچیمینین دیالکتیکینده اَزیلن میللتین میللی اؤزگورلوک و دؤلتلشمه ایده‌آلی و بو آیده‌آل اوچون آپاریلان مجادله اَزیلن میللت آچیسیندان میللتین واراولوشو و میللت اویه‌لرینین (عضولرینین) ائشید (برابر) حاقلارا اولاشماسی مجادله‌سی اولاراق گؤرونورکن اَزن میللت آچیسیندان ییخیجیلیق، دوزَنی (نظمی) بوزماق، بؤلوجولوک (تجزیه‌طلبی) و قارداشلیق و بیرلیگی آرادان گؤتورمک ایسته‌ین فتنه‌جیلیک اولاراق گؤرونر. بو دا هرشئیدن چوخ اسکی بیر فلسفی دارتیشما (بحث) اولان نسبیجیلیک مسئله‌سینین بو ایلیشگی بیچیمینده ده گؤروندوگو فقط اَزیلن میللتلرین ادعالارینین داها چوخ اخلاقی ایلکه‌لر اوزوندن آچیقلانابیلیرکن اَزَن میللتلرین ادعالارینین داها چوخ گوج قاورامی (مفهومو) اوزوندن آچیقلانابیله‌جه‌گی گرچه‌گینین (حقیقتینین) اونودولماماسیدیر. باشقا بیر سؤزله اَزیلنلر اخلاق ائلچیلری اولاراق تاریخه گئچمک ایسترکن اَزنلر گوج گرچه‌گینین رئالیست ائلچیلری اولاراق تاریخه گئچمه‌گی ترجیح ائدیرلر. بو دا بیر آنلامی ایله اَزیلن-اَزَن مجادلهسینین بیر آنلامی ایله اخلاق و گوج چاتیشماسی اولدوغو آنلامینا گلدیگینه دلالت ائتمکده‌دیر.
فارس اوستنجیلیگیندن قورتولماق درینله‌مه‌سینه بیر اؤزونه دؤنوش یعنی تورکلوگو یئنی بیر واراولوش بیچیمی اولاراق منیمسه‌مسی ایله گرچکلشه‌بیلر. فارس کولتور، مدنیت و کیملیگی ایله بوتون معنوی ایلیشگیلری قوپارامایان و تورک کولتور، مدنیت و کیملیگینی اولدوغو کیمی منیمسه‌یه‌مه‌ین بیر ذهنیت اؤز ایچینده‌کی ایکیلَمی (دوگانگی) چؤزه‌مه‌یه‌غی اوچون قارماشیق دویقولارین یول آچابیله‌جه‌گی شبهه‌لردن ده قورتولامازا و بئله‌لیکله سیاسی عملی ده گونئی آذربایجان‌ین اؤزگورلشمه مجادله‌سینه ضرر وئره‌بیلر. بو ایچسَل و دویقوسال ایکیلَم دوام ائتدیگی سوره‌جه گونئی آذربایجان تورکو اَزَن طرف اولان فارس اوستنجیلیگی ذهنیت قارشیسیندا دیره‌نمه‌گه جسارت ائده‌مز و اؤزونه گووَنمه‌دیگی کیمی موجود دوزه‌نین داغیلمایاجاغینا جدی بیر اینانج ایچینده اولور. بونون چؤزوم یولو ایسه بلکه ده یئنه پائولو فریره‌نین سؤزلرینده اولدوغو کیمی اَزیلنلر ساده‌جه اؤزگورلشمه اوچون جمعی مجادله‌یه باشلادیقلاری زامان و اؤزلرینه اینانماسی ایله باشلایار گرچه‌یینده گیزلیدیر. یا دا صمد بهرنگی‌نین قارابالیق حکایه‌سینده اولدوغو کیمی یولا چیخینجا قوخولار تؤکولر، یئتر کی یولا چیخیلسین! اؤزگورلشمه‌یی اؤنجه بیلینجلنمه سونرا عمل یا دا اؤنجه عمل و داها سونرا بیلینجلنمه سوره‌جی کیمی یاپای (مصنوعی) بیر پارادوکس اولمادیغینی گؤسترن و میللی اؤزگورلوک مجادلهسینین تئوریک ایله پراتیک آراسیندا بعضاَ یاشانان چلیشگیلردن اؤته‌یه هم تئوریک هم پراتیکین ائش زامانلی بیر سورج اولابیله‌جه‌یینی گؤسترن و ایضاح ائدن قاوارم پراکسیس قاورامیدیر. فلسفی بیر قاورام اولان پراکسیس قاورامی ائیله‌مه (عمله) یؤنه‌له‌بیلن دوشونجه‌یه دئییلمکده‌دیر. میللی اؤزگورلوک مجادله‌سی سوره‌جینده میللی پراکسیسی میللی آکتویزیمدن آییران تمل اؤزه‌للیک بو ائیلم (عمل) و دوشونجه آراسینداکی ایلیشگی بیچیمیدیر. میللی پراکسیس، اَزیلن میللتین یئنی بیر واراولوش نده‌نی اولاراق میللی واراولما مجادله‌سی اوچون اؤزلرینی میللی دوشونجه‌یه آدایان انسانلار طرفیندن اورتایا قویولان و آپاریلان بیر جمعی مجادله‌دیر. تاریخی تجروبه‌یه گؤره بو مجادله، انسانلارین اؤزونه و اؤزلوگونه دؤنوشو و اؤزونو بوگونکو دورومدا نه اولدوغونو قبول ائتمه‌سی ایله باشلایار. میللی پراکسیس ایله آنلام تاپابیلن میللی اؤزگورلوک مجادله‌سی، انسانلیغین و انسان اولمانین دئوریمجی بیر واراولما سوره‌جیدیر. بو واراولما مجادله‌سی سوره‌جینین تملینده اؤزوندن اؤزگه‌لشن انسانلارین اؤزونه گئری قاییداراق اؤزگورلشمه اؤزلمی و آماجی یاتماقدادیر. اؤزَتله (خلاصه اولاراق) میللی اؤزگورلوک مجادله‌سی بیر توپلومون کیم اولدوغو سوروسونا وئردیگی یانیتدان (جوابدان) باشلایان بیر سوره‌ج اولاراق گئچمیشی اولان و گله‌جه‌یه یؤنه‌لیک آماجی اولان تاریخسل، توپلومسال و سیاسال استیلایا قارشی تاریخسل، توپلومسال و سیاسال ادراک و بیلینجله حرکت ائدن بیر باغیمسیزلیق مجادله‌سیدیر.
دکتر بابک شاهد- تبریز آراشدیرمالاری انستیتوسو باشقان یاردیمجیسی
