Tebriz Araştırmaları Enstitüsü Tebriz Araştırmaları Enstitüsü
İran’ın güneybatısını kapsayan ve gayriresmî siyasal literatürde El-Ahvaz bölgesi olarak anılan Huzistan Eyaleti ve çevresi İran’ın millî güvenliği açısından farklı yönlerden önem arz etmektedir. İran’ın ekonomik istikrarı bu bölgenin bulunduğu coğrafyanın ekonomik zenginliğine bağlıyken etnik yapısından kaynaklanan ve siyasallaşma eğiliminde olan etno-milliyetçi duygu, eğilim ve hareketler ülkenin siyasal ve toplumsal huzuru açısından önem taşımaktadır. Bu çalışmada Huzistan Eyaleti başta olmak üzere El-Ahvaz bölgesinin toplumsal ve etnik yapısı ele alındıktan sonra İran’ın millî güvenliği açısından önem taşıyan yönleri üzerinde durulup ardından bölgenin istikrarını tehdit eden Arap etno-milliyetçiliğinin temelindeki faktörler incelenmiştir.
İran Araplarının Nüfus Dağılımı
İran Araplarının merkezi sayılan ve Arap etniğinin yoğun olarak yaşadığı Huzistan Eyaleti, 64,057 km² yüzölçümü ve 4,710,509 nüfusuyla İran’ın beşinci nüfus çoğunluğuna sahip eyaletidir (İran İstatistik Merkezi: 2016). Kuzeyden, Loristan, doğudan Çaharmahal ve Bahtiyarî, kuzeybatıdan İlam, güneyden Buşehir ve Basra Körfezi ve güneydoğudan Kohgiluye ve Boyerahmet eyaletleriyle komşu olan Huzistan Eyaleti, batıdan Irak ile 1200 km ortak sınır hattına sahiptir. Huzitsan Eyaleti’nin etnik yapısıyla ilgili yapılan araştırmaların birçoğuna göre Arap, Lor ve Bahtiyarîler bu eyaletin çoğunluğunu oluşturan etnik gruplardır. İran kaynaklarına göre Lor etniği daha çok Şuşter, Dezful, Mahşehir, Hendican, Ramhormoz, Ramşir, Zidon, Serbend ve Şadegan kentlerinde yaşamaktadır ve Bahtiyarîler ise İze, Mescid-i Süleyman, Heftkol, Bağ-Melik, Endika, Lali, Salend, Sefi-Abad, Ahvaz, Kale Hace, Dehdez ve Ramhormoz kentlerinde yaşamaktadırlar. El-Ahvaz bölgesi ve İran’da yaşayan Arap etniğinin nüfusuyla ilgili ise kesin, şeffaf ve net rakamlar söylemek oldukça zordur. Bu da bölgenin etnik dağılımıyla ilgi güvenilir ve resmî verilerin olmamasından kaynaklanmaktadır. Buna rağmen çeşitli merkezler bölgede yaşamakta olan Arap etniğinin nüfusuyla ilgili bazı rakamlar öne sürmektedirler. Bu bağlamda bazı uluslararası kuruluşlar, İran Araplarının nüfusuyla ilgili şu rakamları ileri sürmektedirler:
Huzistan Eyaleti Valiliği’nin Siyasal Başkanlığı 2008 yılından yayınladığı bir raporda Huzistan Eyaleti kentlerinin etnik dağılımını şu şekilde açıklamıştır:
Devrim Muhafızları Ordusu’nun Afak-ı Emniyet ismindeki dergisinde yayınlanan “Huzistan Araplarının Yurt Savunmasındaki Rolleri” başlıklı çalışmada Huzistan Eyaleti’nin etnik dağılımıyla ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: Fars etniği en çok Dezful (%50), Behbahan (%45), Abadan (%25), Ahvaz ve Hürremşehir kentlerinde yaşamaktadır. Ramşire, Hendican, Lali, İze ve Şadegan (%1) kentleri en az Fars etniği nüfusuna sahiptir. Arap etniği, sırasıyla en çok Şadegan (%98), Deşt-i Azadegna (%98), Ramşir (%74), Şuş (%60), Bender-i Mahşehir (%55), Abadan (%55), Ahvaz ve Hürremşehir (%50) kentlerinde yaşamaktadır. En az nüfusu ise Lali (hiç yok), İze, Mescid-i Süleyman (%0,5) ve Endimeşk (%5) kentlerinde yaşamaktadır. Lorlar ve Bahtiyarîlerin en kalabalık yaşadığı bölgeler, Lali (%99), Bağ-ı Melik (%98), İze (%97,5) ve Mescid-i Süleyman (%95,5) kentleridir. Lorlar, Endimeşk’in %20’isi, Hendican’ın %64’ü ve Dezful’un %43’ünü oluşturmaktadırlar. Deşti-Azadegan ve Şadegan kentlerinde Lor etniği bulunmamaktadır. Kaşkay Türkleri de dağınık bir şekilde Umidiye (%15), Ramhormoz (%8), Behbahan (%3), Ahvaz, Bağ-ı Melik, İze ve Hürremşehir kentlerinin %1 nüfusunu oluşturmaktadır.
İran İstatistik Merkezi’nin 1994 yılında yaptığı bir nüfus sayımına göre, Huzistan Eyaleti’nin nüfusunun %64’ü şehirlerde ve %35’ı köylerde yaşamaktadır ve nüfusunun %1’i göçebe aşiretlerden oluşmaktadır (Huzistan Eyaleti Bütçe ve Planlama Kurumu, Huzistan Eyaletinin 1994 Yılı İstatistiksel Raporu, Ahvaz: Bütçe ve Planlama Kurumu Yayınları). İran İçişleri Bakanlığı’nın 1995 yılında yaptığı bir açıklamaya göre Huzistan Eyaleti’nin köylerinde yaşamakta olan nüfusun 429,197’i Arap etniğine mensuptur. Bu da eyaletin köy nüfusunun %37,8’ine tekabül etmektedir (Ülkenin Genel Bölünmesinin Araştırması Projesi- Kültürel Araştırmalar: 1995). Bu Arap nüfusunun yoğun olarak yaşadığı kentler ise Deşt-i Azadegan, Hürremşehir, Abadan, Şadegan ve Mahşehir kentleri olduğu açıklanmıştır.
Bazı İran kaynaklarının ileri sürdüğü iddialara göre İran Arapları yoğun olarak Huzistan, Hürmüzgan, Buşehir ve İlam eyaletlerinde yaşamaktadır. Ayrıca Kum kentinde de Irak kökenli Arapların yaşadığı bilinmektedir (Kum Eyaleti’nin Sosyal Coğrafyası, Kum Valiliği Yayınları: 2014). İran Genel Kültür Konseyi’nin 2012 yılında Ülkenin Genel Kültürü Endekslerinin Araştırma ve İnceleme Projesi adı altında yaptığı nüfus ve kültür araştırmasına göre Huzistan Eyaleti’nin %33,6’sı Arap etniğinden oluşmaktadır. Bu bağlamda Buşehir eyaletinde 50,000, Hürmüzgan eyaletinde 80,000, İsfahan eyaletinde 60,000, Fars eyaletinde 200,000, Horasan bölgesinde 50,000, Kum eyaletinde 40,000 ve diğer eyaletlerde de toplam 100,000 Arap yaşamaktadır. Böylece İran genelinde toplam 2,200,000 Arap’ın yaşadığı iddia edilmektedir. Bu da ülke nüfusunun %2,75’ine tekabül etmektedir (İran Genel Kültürü Endekslerinin Araştırma ve İnceleme Projesi: 2012). (7)
El-Ahvaz Bölgesinin Aşiret Yapılanması
Aşiretler, çağdaş tarihe kadar İran’ın siyasal ve sosyal hayatının şekillenmesinde en önemli aktör olmuştur ve İran’ın Orta Çağ tarihi aşiretlerin İran coğrafyasına hâkim olma mücadelesiyle anlam bulan bir tarihtir. Fakat Rıza Han önderliğinde kurulan Pehlevi Hanedanı’nın iktidarı döneminde modern ulusal bir birlik yaratmak amacıyla bu aşiret merkezli siyasal-toplumsal devinime dur denilmek istenmiştir. Bu doğrultuda sert ve katı yöntemlerle göçebe aşiretler yerleşik hayata geçilirken köyler ve şehirlerde iskân ettirilmişler. Bundan dolayı son yüz senede aşiret hayatı yok olmaya yüz tutarak göçebe aşiretlerin İran’ın siyasal-sosyal hayatında rolü oldukça zayıflamıştır. Buna rağmen (8) aşiretlerin göçebe hayatı İran’ın bazı bölgelerinde varlığını devam ettirmektedir. Bu aşiretlerin çoğu İran’ın sınır bölgelerinde yaşamaktadır ve bölgenin önemli bir sosyal aktörü gibi siyasal atmosferi etkilemektedirler. Bu bağlamda El-Ahvaz bölgesi sınırları içinde hâlâ göçebe hayatı sürdüren aşiretler içinde Bahtiyarî aşireti en çok nüfusa sahip aşirettir ve yoğun olarak İze, Dezful, Mescid-i Süleyman, Bağ-ı Melik ve Lali kentlerinin civarında yaşamaktadır. İran İstatistik Merkezi’nin verilerine göre Bahtiyarî aşiretinin kentlere göre nüfus dağılımı şu şekildedir:
Böylece Bahtiyarî aşireti, yaylak döneminde toplam 27,265 kişi ve kışlak döneminde toplam 104,260 kişi nüfusla El-Ahvaz bölgesinin en çok nüfusa sahip olan göçebe aşiretidir. Fakat şunu da belirtmeliyiz ki El-Ahvaz bölgesinde yaylak-kışlak yapan aşiretler sadece göçebe aşiretleri kapsamaktadır. Oysa aşiret yapılanması El-Ahvaz bölgesinin omurgasını oluşturmaktadır ve özellikle de göçebe hayatı terk edip şehirler ve köylerde yaşamakta olan Arap aşiretleri El-Ahvaz bölgesinin sosyal yaşamın temel taşları ve bel kemiğini oluşturmaktadır. Bu bağlamda El-Ahvaz bölgesinin ünlü Arap aşiretleri, Beni Temim, Beni Torof, Beni Horvan, Beni Naim, Hızrec, Beni Salih, Henane (Deşt-i Azadegan bölgesi), Beni Ke’b ve Al-ı Muhisen (9) (Hürremşehir bölgesi) aşiretlerinden oluşmaktadır. (10)
İran Millî Güvenliği ve El-Ahvaz Bölgesinde Yükselmekte Olan Arap Etno-Milliyetçiliği
İran’ın millî güvenliği ve sınır bölgelerinin istikrarını tehdit eden önemli faktörlerden biri ülke genelinde yükselmekte olan etno-milliyetçi duygu, hareket ve örgütlü mücadelelerdir. Bu tehdit, El-Ahvaz bölgesi bağlamında kendini Arap etno-milliyetçiliğinin yükselişinde göstermektedir. El-Ahvaz bölgesinde yükselmekte olan Arap milliyetçiliği, en bariz şekliyle, son yıllarda bu bölgedeortaya çıkan siyasal-toplumsal protesto, itiraz ve ayaklanmaların içeriği ve ortaya çıkış dinamizminde görünmektedir. Bu konu her ne kadar resmî ağızlar tarafından inkâr edilse de İran için ciddi bir endişe kaynağı olduğu bilinmektedir. Nitekim İran içinde yapılan bazı akademik çalışmalar da bu konu üzerinde durarak bölgede yaşayan Arap etniği içinde etno-milliyetçi duyguların benimseyişinin siyasallaşma sürecinde olduğunu vurgulamaktadır.(11) Bu akademik çalışmaların vardığı sonuçlara göre El-Ahvaz bölgesindeki göreli yoksulluk hissi ve kolektif ayrımcılığa maruz kalma kanısı hem direkt hem de dolaylı bir şekilde etno-milliyetçi duyguları tetikleyip tırmandırmaktadır. Bu da, El-Ahvaz bölgesinde yaşayan Arapların merkez bölgelere göre daha düşük refah oranına sahip oldukları hissine kapılarak bölge zenginliklerinin bölgenin ve yerel halkın refahı yerine merkez bölgelerin kalkınması için harcandığı kanısından kaynaklanmaktadır(Nevvah, Abdülrıza. TakeviNeseb, Mücteba. 2007: 142-163).
Bu çalışmalara hâkim olan genel bakış ve yaklaşımlaragöre İran Araplarının nüfusunun az olmasına rağmen yaşadıkları coğrafyanın stratejik önemi bu etniği İran’ın millî güvenliği açısından önemli bir aktör hâline getirmektedir. Bölgede bulunan petrol ve doğal gaz yatakları, tatlı su kaynakları, kıyılarının özel jeopolitik konumu, ülkeye ithal edilmek için kullanılan önemli iskele ve güzergâhların bu bölgede bulunması, sanayii tarım için kullanılabilecek verimli toprak, dengeli nüfus dağılımı, Basra Körfezi’nde bulunan üç Arap ülkeye yakınlığı, Basra Körfezi kıyısında bulunan diğer bölgere göre Tahran’a olan ulaşımının kolay olması ve millî ortalamaya göre iyi bir kara, hava ve demiryolu iletişim ağı ve boru hattı şebekesine sahip olması, bu bölgeyi İran’ın en stratejik bölgesi yapmaktadır.
El-Ahvaz bölgesinin jeopolitiği açısından bu bölgede bulunan 25 petrokimya rafinesi, 4 ticari liman, 7 şeker fabrikası ve zengin petrol ve doğal gaz yatakları bu bölgeyi, İran ekonomisinin kalbi yapmaktadır. Nitekim Huzistan Eyaleti Valisi’nin dile getirdiği bir iddiaya göre İran’ın %80 geliri Huzistan Eyaleti’nden temin edilmektedir (İstikrarlı Strateji 2015: 4). Buna ek olarak bölgede bulunan zengin tatlı su kaynakları su krizi ile uğraşmak zorunda olan İran için artı önem taşımaktadır. Nitekim son yıllarda bölgede geniş çaplı itirazlara neden olan sebepler içinde su kaynaklarının devlet tarafından kullanım biçiminin önemli rolü olmuştur.
El-Ahvaz bölgesi sakinleri özellikle Arap etniğinin kamuoyunda yaygın ve yerleşmiş bir kanıya göre bu bölge, Tahran’ın ayrımcılığına maruz kalmaktadır ve bölgenin tüm zenginlikleri Fars etniğinin yoğun olarak yaşadığı bölgelerin refahı ve kalkınması için kullanılmaktadır. Böylece El-Ahvaz bölgesi sakinleri, kendi yerel zenginliklerden mahrum kalarak merkezî eyaletler bu kaynaklardan yararlanmaktadırlar. Bu da bu El-Ahvaz sakinlerinin merkez ile ruhsal kopuşuna neden olan önemli faktörlerden biri olarak son yıllarda bölgenin çeşitli kentlerinde ortaya çıkan protesto, itiraz ve ayaklanmaların temelindeki önemli ve dürtücü etkenlerden biri ve belki de en önemlisi olmuştur. Genel bir kategorize etmekle İran’ın millî güvenliği açısından önem taşıyan El-Ahvazbölgesinin özelliklerini şu şekilde özetleyebiliriz:
El-Ahvaz Bölgesinin Jeo-Startejik Konumu: İran’ın petrol istihracının merkezi olan ve El-Ahvaz bölgesinin neredeyse %90 coğrafyasını oluşturan Huzistan Eyaleti, 64,057 km yüz ölçümüyle İran’ın güneybatısı ve Basra Körfezi’nin kıyısında bulunmaktadır. Bu eyalette bulunan İmam Humeyni, Mahşehir, Hürremşehir ve Hendican limanları İran’ı açık sulara bağlamaktadır ve diğer ülkelerle yapılan ticaretin en önemli güzergâhlarından biridir. Bu limanlar, Hürremşehir-Tahran Demir Yolu Hattı ile Tahran’a bağlanmaktadır. Böylece İran’ın başkenti Hürremşehir üzerinden açık sular dolayısıyla da uluslararası ticarete bağlanmaktadır. Huzistan Eyaleti’nin Irak ile 1200 km ortak sınır hattına sahip olması ve Irak Şiililerinin yoğun olarak yaşadığı bölgeleri İran’a bağlaması açısından da artı önem taşımaktadır.
El-Ahvaz Bölgesinin Ekonomik Önemi: Üst satırlarda vurgulandığı gibi İran’ın millî güvenliği açısından bu bölgenin özgül özelliği, İran ekonomisindeki kritik rol ve konumudur. El-Ahvaz bölgesi bir taraftan İran’ın en zengin petrol ve doğalgaz yatakları ve kaynaklarına sahiptir. Öte yandan uluslararası enerji transferi hattı açısından da petrol ve doğalgazın Doğu Asya, Güney Asya ve Avrupa’ya transferi hattı üzerinde bulunmaktadır. Ayrıca Ahvaz kenti, İran’ın tüm petrol ve doğalgaz kaynaklarının ihracı ve dağıtımının sanayi merkezidir. Örneğin; Huzistan Eyaleti’nde bulunan İmam Humeyni Limanı Petrokimya Tesisi ve Abadan Rafineri, İran’ın önemli petrol ve doğalgaz sanayilerindendir. Ayrıca vilayette bulunan Ramin, Zergan, Abadan, Hürremşehir ve Fecr termik ve doğalgaz santralleri hem bölgesel, hem ülkesel hem de ülke ötesi öneme sahiptir. Bunlara ek olarak İran Çelik Sanayi Millî Grubu, Huzistan Çelik Şirketi ve Neverd Kaviyan Şirketi’nin bu bölgede bulunması İran’ın ana sanayi sektörleri özellikle de çelik sektörü açısından önemlidir. Bölgenin ekonomik zenginliği sayılan ve ülkesel ekonomik seviyede de söz sahibi olan diğer ürün, Huzistan Eyaleti’nde geniş bir şekilde yetiştirilen şeker kamışıdır.
El-Ahvaz Bölgesi ve Arap Etno-Milliyetçiliği Tehdidi: İran’ın millî güvenliği açısından önem taşıyan bir diğer önemli faktör, El-Ahvaz bölgesinde yükselmekte olan Arap etno-milliyetçiliğidir. Bu bağlamda El-Ahvaz bölgesinde yoğun olarak Arap ve Lor-Bahtiyarî etnikleri yaşamaktadır ve Fars, Kaşkay Türkleri vb. etnikler azınlıktadır. Yakın dönemde bölgede ortaya çıkan siyasal-toplumsal protesto, itiraz ve ayaklanmaların içeriği Arap etno-milliyetçiliğinin yükselmekte olduğunu göstermektedir. Huzistan Eyaleti üzerinden İran’ın millî güvenliğini tehdit eden Arap etno-milliyetçiliğinin amacı İran’ın güneybatı topraklarında El-Ahvaz isminde bağımsız bir devlet kurmaktı. El-Ahvaz bölgesinde Arap etno-milliyetçiliğinin yükselişinde iç ve dış faktörler etkilidir. İç faktörler bölgenin tarihsel belleği, İran İslam Cumhuriyeti devletinin toplumsal, siyasal ve ideolojik birliği sağlamaktaki başarısızlığı, merkezî devlet yani Tahran yönetiminin bölgeye yönelik uyguladığı asimilasyon ve kültürel politikalarına yerel-etnik tepki ve bölgenin ekonomik geri kalmışlığı ve refah oranının düşük olmasıdır. Dış faktörler ise bazı Arap ülkelerinin bölgeye yönelik yaptıkları propaganda, Arap etno-milliyetçisi örgütlere yapılan yardımlar ve bu örgütlerin bölgedeki faaliyetleri, uluslararası güçlerin İran Araplarını İran’a karşı bir kart olarak kullanmaları ve küreselleşmenin bölgeye toplumsal yansımasıdır.
El-Ahvaz Bölgesinin Su Kaynakları: İran’ın önündeki önemli sorunlardan biri kriz seviyesine ulaşmakta olan kuraklık ve su sorunudur. Kuşkusuz önümüzdeki seneler için İran’ın uğraşmak zorunda kalacağı önemli sorunlardan biri tükenmekte olan su kaynaklarıdır. El-Ahvaz bölgesi bu açıdan da İran için önem taşımaktadır. Zira İran’ın yüzeysel su kaynaklarının %40’ı Huzistan Eyaleti’nde bulunmaktadır.(12) Zagros Sıradağları’ndan kaynaklanan 5 büyük nehir, Huzistan Eyaleti’nden geçerek bu bölgenin topraklarını sulayarak Basra Körfezi’ne akmaktadır. Bu 5 nehrin en büyüğü olan Karun nehri, İran’ın da en büyük nehridir. Ayrıca Huzistan Eyaleti’nin nehirleri üzerine inşa edilen Dez, Şehit Abbaspur, Şüheda, Kerhe, Hayır-Abad, Karun3, Karun4 ve Godarlend su barajlarının arkasında oluşan göller ve Hur-Şadegan ve Hur’ul-Azim göletlerinin de kayda değer önemlilikleri vardır. El-Ahvaz bölgesinde bulunan bu su kaynakların İran’ın merkezî eyaletlerine taşınması ve bölgenin karşı karşıya olduğu su krizi defalarca bölge halkının geniş çaplı itirazlarına neden olmuş, ciddi sosyal rahatsızlıklara yol açmıştır. Günümüzde Kuhreng1, Kuhreng2 ve Kuhreng3 tünelleri, Çeşme-i Lengan ve Kemrud’a Su Taşıma Projeleri kapsamında Karun ve Dez nehirlerinin suyu İsfahan Eyaleti başta olmak üzere komşu eyaletlere taşınmaktadır. İranlı yetkililerinin yaptıkları açıklamalara göre yıllık 1,5 milyar metreküp su, Huzistan Eyaleti’nden İsfahan Eyaleti’ne taşınmaktadır. Kohgiluye ve Boyer Ahmet, Çaharmahal ve Bahtiyarî ve Loristan eyaletlerin taşınan su miktarını da bu rakama eklersek yıllık 2 milyar metreküp su, El-Ahvaz bölgesinden diğer bölgelere taşınmaktadır. O hâlde ki mevcut durumda El-Ahvaz bölgesinin birçok şehri özellikle de Ahvaz, Abadan ve Hürremşehir gibi büyük kentleri su sıkıntısı yaşamaktadır ve temiz içme suyu bulmak bile bölge sakinleri için büyük bir sorundur. Ayrıca Karun Nehri’nin suyunun bu hacimle İsfahan Eyaleti’ne taşınması, Karun Nehri’nin suyunun tuz oranını yükseltmiştir ve bunun neticesinde bölgenin tarımcılığı yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Bu da bölge sakinleri içinde Tahran’a karşı büyük bir hoşnutsuzluğa yol açmaktadır ve son yıllarda El-Ahvaz bölgesinin çeşitli kentlerinin sokakları devlete karşı yapılan su protestolarına sahne olmuştur.(13)
El-Ahvaz bölgesinde faaliyette bulunan ve Arap Birliği’ni savunan etno-milliyetçi siyasi elitler, STK’lar ve örgütlere göre El-Ahvaz bölgesi, Arap Dünyası’nın bir parçası olarak İranlılar tarafından işgal edilmiştir. Arap etno-milliyetçisisöyleme göre El-Ahvaz bölgesinin, İranlılar tarafından işgal olunması ve Filistin’in İsrail tarafından işgali arasında hiçbir fark yoktur. Sadece biri Yahudiler, diğeri ise Farsiler tarafından işgal edilmiştir.
İran’da yapılan çeşitli akademik çalışmalar El-Ahvaz bölgesinde Arap etno-milliyetçiliğinin yükselişinde dil unsuru, bölgenin tarihsel belleği, coğrafi konumu, etno-milliyetçi örgütlere yapılan uluslararası dış destek ve yerli halkın yerel bürokrasidendışlanmasını önemli etkenler olarak görmektedirler. Bu bağlamda bölgenin tarihsel belleğiyle ilgili Arap aşiretlerinin bölgeye girişinden en fazla 200 sene geçmemesi ve hâlâ kendi tarihsel kökleriyle bağlarının korunmasının da önemli olduğu vurgulanmaktadır. Yakın çağda bölgeye göç eden bu aşiretler İran’daki sınır kontrolünün zayıf olmasından dolayı 1960’lara kadar Irak, Suriye ve Arabistan’daki akrabalarıyla ilişkilerini sürdürebilmişlerdir ve son yarım asra kadar ülke ötesi Araplar ile toplumsal-kültürel ilişkilerini devam ettirerek Arap kimliklerini koruyabilmişler. Bu da bölgenin tarihsel belleğini derinden etkileyen önemli etmenlerden biri olarak İran Araplarının, Arap dünyası ile ilişkilerinin kopmamasının temelindeki en önemli faktördür.
Huzistan Eyaleti’nin bulunduğu coğrafi konum bölgede yükselmekte olan Arap etno-milliyetçiliğini etkileyen bir diğer önemli faktördür. Huzistan Eyaleti, İran’ın 14 sınır eyaletinden biridir ve Arap etniği yoğun olarak bu eyaletin sınır hattına yakın bölgelerde yaşamaktadır. Huzistan Eyaleti’nin merkezden uzak olması, eyalet sakinlerinin merkez ile olan kültürel alışverişlerinin az olması, İran’ın merkeziyetçi politikaları ve bölgeyle çevre bölge muamelesinin yapılması siyasal-kültürel sonuçlar doğurarak bölge halkının ötekileştirildikleri hissine kapılmalarına yol açmıştır. Bu kolektif hissin örgütlenerek yönlendirilmesinde dış devletler özellikle de Irak, Mısır ve Kuveyt’in da payı olduğunu söyleyebiliriz. Bu devletler İran Araplarının etno-milliyetçi duygularını İran’a karşı bir koz olarak kullanarak İranlı Arap etno-milliyetçisi kişi, grup ve örgütlere çeşitli dönemlerde çeşitli yardımlar yapmışlardır.
El-Ahvaz bölgesinde Arap etno-milliyetçiliğinin yükselmesinde rolü olan son faktör ise yerli halkın yerel bürokrasiden dışlanması olmuştur. İran’ın üst düzey yöneticileri ve ülkesel düzeydeki bürokraside Arap etniğinin katılım oranının düşük olduğu bir gerçektir. Bu da çoğu zaman Arap etniğinin nüfusunun az olmasına bağlanmaktadır. Ancak yerli halkın Huzistan Eyaleti’nin yerel bürokrasisinde de katılım oranının düşük olması bölgenin kitlesel psikolojisinde ayrımcılığa maruz kaldıkları kanısını yaygınlaştırmıştır. Bu da bölge Araplarının devletin kurum ve kuruluşlarını benimsemede zorluk yaratarak bürokraside baskın olan Lor ve Bahtiyarî etnikleriyle rekabet hissini derinleştirmiştir. Bu rekabetin sonucunda ise Arap, Lor ve Bahtiyarîler içinde kimliğe dayalı rekabet ve hatta daha ötesi diğer etniklere karşı nefret hissi kök salmaktadır.
El-Ahvaz bölgesinde yükselmekte olan Arap etno-milliyetçiliğe karşın İran devlet zihniyetine göre İran Araplarının ülkeye bağlığını sağlayan en önemli faktör mezhep birliği ve İran Araplarının çoğunun Şii mezhebine mensup olmasıdır (Kerimipur, Yedollah. Kerimipur, Kevser: 2005).
Sonuç
İran’ın güneybatısında ve Basra Körfezi’nin kıyısında bulunan ve nüfusunun çoğunluğunu Arap ve Lor-Bahtiyarî etnikleri oluşturan El-Ahvaz bölgesi çeşitli yönlerden İran’ın millî güvenliği açısından önem taşımaktadır. İranlı uzmanların sıklıkla dile getirdikleri bir iddiaya göre Huzistan Eyalet ve dolayısıyla El-Ahvaz bölgesi İran’ın en stratejik bölgesidir. Bu bölgenin stratejik önem ve özellikleri bulunduğu coğrafya, İran ekonomisinde oynadığı rol, bölgenin etnik yapısı ve su kaynaklarından kaynaklanmaktadır. El-Ahvaz bölgesnin coğrafi konumu açısından Basra Körfezi’nin kıyısında bulunması, İran’ın açık sulara açılmasının en önemli güzergâhlarından biri olması ve diğer kıyı bölgelere göre Tahran’a ulaşımının kolay olması nedeniyle Tahran’ı açık sulara ve uluslararası ticarete bağlaması, İran’ın en önemli ve büyük limanları ve petrokimya rafinerilerinin bu bölgede bulunması ve Irak ile 1200 km ortak sınır hattına sahip olarak Irak Şiiliğinin yoğun olarak yaşadığı bölgelere kara bağlantısının olması gibi sebeplerden dolayı önem taşımaktadır. El-Ahvaz bölgesi, İran ekonomisi açısından da hayati ve kritik öneme sahiptir. Bu bölge, İran’ın petrol istihracı ve petrol sanayisinin merkezi olması, uluslararası petrol ve doğalgaz transferi hattı üzerinde bulunması, bölgede bulunan şeker kamışı tarlaları ve fabrikaları, Hurma başta olmak üzere çeşitli tarım ürünlerine sahip olması, önemli termik ve doğalgaz santrallerinin bu bölgede bulunması ve bölgesel ekonomide söz sahibi olan çelik fabrikalarına sahip olması gibi faktörlerden dolayı İran ekonomisinin başat aktörüdür. Nitekim İran gelirinin %50’den fazlası(14) bu bölgeden temin edilmektedir. Bölgede yükselmekte olan Arap etno-milliyetçiliği İran’ın millî güvenliğini tehdit eden en önemli faktördür. El-Ahvaz bölgesinde yükselmekte olan Arap etno-milliyetçiliğinin temelinde iç ve dış faktörler etkilidir. İç faktörler bölgenin tarihsel belleği ve merkezî devletin bölgeye yönelik politikalarından kaynaklanırken dış faktörler bölgesel ve küresel aktörlerin bölgeye yönelik politikalarından kaynaklanmaktadır. Bölgenin siyasal ve sosyal çerçevesini yeniden tasarlamaya çalışan Arap etno-milliyetçiliği, kendini el-Ahvaz isminde bağımsız bir devlet kurmak yönünde faaliyet gösteren kişi, grup ve örgütlerin güçlenmesi ve Arap ve Lor-Bahtiyarî etnikleri arasında artan toplumsal-siyasal rekabette göstermektedir. İran’da son dönemlerde yapılan akademik çalışmalar Arap etno-milliyetçiliğinin bölgede giderek güçlendiğini göstermektedir. İran’ın millî güvenliği açısından önemli olan son faktör ise bölgede bulunan su kaynaklarıdır. İran’ın uğraşmak zorunda olduğu ve önümüzdeki senelerde daha çok uğraşmak zorunda kalacağı önemli sorunlarından biri kuraklık, su sorununa yol açan su krizidir. Bu açıdan El-Ahvaz bölgesinde bulunan su kaynakları İran’ın su kaynaklarının %40’ını oluşturmaktadır. Yani neredeyse ülkenin su kaynaklarının yarısı El-Ahvaz bölgesinde bulunmaktadır. Bundan dolayı bu bölgede bulunan suyu planlı ve programlı bir şekilde yönetmek İran için oldukça önemli bir konudur. Nitekim son dönemlerde El-Ahvaz bölgesinin çeşitli kentlerinde ortaya çıkan bazı sosyal rahatsızlıklar ve toplumsal itirazların temelinde su krizi olmuştur.
Son Notlar:
(1) CIA World Factbook, Middle East, İran: https://goo.gl/VCsBcQ
(2) Look Lex Ansiklopedisi, İran: http://looklex.com/e.o/iran.peoples.htm
(3) Yeni Amerika Vakfı: https://goo.gl/DpXjgj
(4) Amerika Birleşik Devletleri Kongre Kütüphanesi: https://goo.gl/k6uVJ6
(5) Ethnologue, Arabic, Mesopotamian Spoken: https://www.ethnologue.com/language/acm
(6) Huzistan Eyaleti ile ilgili paylaşılan bu istatistikler, resmî niteliklerinden dolayı önem taşımaktadır. Oysa bölgeye yapılan araştırmalar, bölgenin etnik yapısının daha karmaşık olduğunu ve bu rakamlar ile açık farklılarının olduğunu göstermektedir.
(7) Burada şunu da belirtmeliyiz ki Huzistan Eyaleti’nin dinî ve mezhep dağılımıyla ilgili açıklanmış güvenilir bilgiler bulunmamaktadır. Huzistan Eyaleti’nde Mendai, Ermeni, Yahudi, Sünni, Zehbiye Tarikatı, Bahai vb. dini, mezhep ve tarikatların olduğu bilinmektedir. Ancak yoğun olarak nerelerde yaşamaktadırlar ve ne kadar nüfusa sahiptirler, sorusunun net bir yanıtıyoktur. Huzistan Eyaleti’nde yaşayan Arap nüfusun çoğunluğu Şii mezhebine mensuptur ve Sünni Araplar yoğun olarak Buşehir ve Bender-i Abbas eyaletlerinde yaşamaktadırlar.
(8) İran’da aşiret hayatının zayıflamasına Rıza Han’ın politikalarıyla birlikte modern dünyanın oluşturduğu yeni sosyal gereksinimler ve modern yaşam koşullarının kaçınılmazlığı da etkili olmuştur.
(9) Bu aşiret, Al-ı Mutver, Al-ı Helalat, Al-ı Men’iat, Henafere, Asakere ve Al-ı ebu-Ğebiş aşiretlerinin birleşmesinden oluşmaktadır.
(10) Huzistan Eyaleti’nin diğer Arap aşiretleri, Ce’avele, Sadat-ı Cezairi, Beni Hailt, Kenane, Beni Lam, Mezre’e, Al-ı ebu-Müslim, Sevaed, Al-ı Mezhec, Beni Mensur, el-Hordan, Al-ı Hamit, el-Nevasir, Al-ı Kesir, ebu-Çelde, Al-ı ebu-Ferhan, Beni Salih, Beni Lam, Beni Hilal, el-Zehiriye, Hizbe, Hezime Elem, Hemisi, Zobeyd, Zebeydat, Zergan, Selamat, Ebiyat, Müşe’şe’iyan, Muhammed el-Salih ve el-Süvari aşiretlerinden ibarettir.
(11) İran’ın akademik dergilerinde yayınlanan ve El-Ahvaz bölgesinde yükselmekte olan Arap etno-milliyetçiliğini konu alan çalışmalar içinde “İranlı Arap Dillilerin Küresel Değerleri Kabullenmesi (Huzistan Arapları)”, “Göreli Yoksulluğun Millî Kimlik ve Etnik Kimliğe Etkisi (Araştırma Örneği: Huzistan Eyaleti’nin Arapları)”, “Etnik Özelliklerin Ülkenin Siyasal Katılım Sürecine Etkileri (Saha Araştırması: Huzistan Eyaleti)” ve “Huzistan Arapları: Ayrışma ve Dayanışma” araştırmaları örnek gösterebiliriz.
(12) Bu konuyla ilgili bakınız: mehrnews.com/news/1308669
(13) Bunlara ve su krizine ek olarak çevre sorunu da Huzitsan Eyaleti için önemli sorun kaynağıdır ve sıklıkla eyalette meydana gelen toz parçacıkları fırtınası ve bundan kaynaklanan hava kirliliği yaşamı zorlaştırarak çoğu zaman imkânsız hâle getirmektedir. Son dönemlerde Ahvaz kenti ahalisi başta olmak üzere El-Ahvaz bölgesi sakinleri defalarca devletin bölgedeki hava kirliliğine karşı duyarsızlığını protesto etmiştir.
(14) Bazı yetkililer bu rakamın %80 olduğunu iddia etmektedirler. Örneğin bakınız: (İstikrarlı Strateji 2015: 4).
Kaynakça
Ahmedipur, Zehra. Alevi, Seyyid Ali. Hivedi, Muhammed Rıza. (2013). Etnik Özelliklerin Ülkenin Siyasal Katılım Sürecine Etkileri (Saha Araştırması: Huzistan Eyaleti). Coğrafya Dergisi (İran Coğrafya Topluluğu’nun Dergisi). Yıl: 11. Sayı: 36. ss.181-198, Huzistan Eyaleti Valiliğinin Siyasal Başkanlığı (2008).
Ahmedipur, Zehra. Alevi, Seyyid Ali. Hivedi, Muhammed Rıza. (2013). Etnik Özelliklerin Ülkenin Siyasal Katılım Sürecine Etkileri (Saha Araştırması: Huzistan Eyaleti). Coğrafya Dergisi (İran Coğrafya Topluluğu’nun Dergisi). Yıl: 11. Sayı: 36. ss.181-198.
Azizi Ben-i Torof, Yusif. (1993) Huzistan’ın Arap Aşiretleri ve Kabileleri. Tahran.
Bahtiyarpur, Ali. Kazemi, Taki, Şamani, Muhammed Ali. (2011). Huzistan Araplarının Yurt Savunmasındaki Rolleri. Afak-ı Emniyet Dergisi. Yıl: 4. Sayı: 10. ss. 157-174.
Çukaçizade Mukaddem, Muhammed Bakır, Emini Kışlakı, Davud. (2010). Askerî-Güvenlik Coğrafya Açısından Batı Azerbaycan Eyaleti’nin Sınır Bölgelerinde İstikrarın Bozulmasına Sebep Olan Faktörler. Jeopolitik Dergisi. Yıl: 6. Sayı: 3. ss.186-210.
Huzistan Eyaleti Bütçe ve Planlama Kurumu, Huzistan Eyaleti’nin 1994 Yılı İstatistiksel Raporu, Ahvaz: Bütçe ve Planlama Kurumu Yayınları.
İran Genel Kültürü Endekslerinin Araştırma ve İnceleme Projesi / Yönetici Kurum: İran Genel Kültür Konseyi; Proje Sorumlusu: Mensur Vaizi, Yürüten: Seçkin Pars Araştırmacıları Şirketi, Yayın: Tahran- Kitap-e Neşir Yay.2012.
İran İstatistik Merkezi, Cumhurbaşkanlığı Stratejik Denetim ve Planlama Başkanlığı, Göçebe Aşiretlerin Toplumsal-Ekonomik Nüfus Sayımı. Yıl: 2008.
KanberiBerziyan, Ali. Celayipur, Hamit Rıza. Şaverdi, Tehmine. (2012). İranlı Arap Dillilerin Küresel Değerleri Kabullenmesi (Huzistan Arapları). Toplumsal Araştırmalar Dergisi. Sayı.3, ss. 135-158.
Kerimipur, Yedollah. Kerimipur, Kevser. (2005). Huzistan Arapları: Ayrışma ve Dayanışma. Coğrafya Araştırmaları Dergisi. Sayı. 124. Ağustos 2015.
Kum Eyaleti’nin Sosyal Coğrafyası, Kum Valiliği Yayınları: 2014.
Nevvah, Abdülrıza. TakeviNeseb, Mücteba. (2007). Göreli Yoksulluğun Millî Kimlik ve Etnik Kimliğe Etkisi (Araştırma Örneği: Huzistan Vilayetinin Arapları). İran Sosyolojisi Dergisi. Sayı. 2. Yaz 2007. ss. 142-163.
Ülkenin Genel Bölünmesinin Araştırması Projesi- Kültürel Araştırmalar, (1995). İçişleri Bakanlığı, Ülke Bölünmeleri Genel İdaresi, Tahran, s.180.
